“Beste lezer, ik ben ontstemd.”, zo begon ik in 2018 een eerdere column. Aangezien ik graag elke column van een pakkende titel voorzie, wordt dat nu ehhh ‘Ontstemd 2’. Er is een aantal actuele gebeurtenissen die recht doet aan deze titel en daarvan maak ik u even deelachtig. Ik zou direct kunnen beginnen met de meest recente verkiezingsuitslag. Deze column is echter geen medium om eigen politieke meningen te ventileren en (helaas) hebben we in Nederland te maken met de werking van democratie. Maar de ‘2’ van de titel zou zelfs kunnen worden gelezen als ‘ontstemd in het kwadraat’. Wat ook ‘ontstemt’ is dat tijdens het adventsconcert van de Leidse Cantorij het publiek aandachtig luistert, maar tijdens een orgelsolo er toch lieden aanwezig zijn die menen te moeten gaan praten. U kunt dat fenomeen zelf overigens ook waarnemen, sinds de meer dan 30 jaar dat ik mij organist van de Regenboog mag noemen gebeurt dat elke zondag tussen 09:50 en 10:00.
Maar goed, toch orgel-technische zaken dan maar. Zoals u inmiddels weet, door schommelingen in de temperatuur kunnen bepaalde klankkleuren ontstemd raken. Alle orgelpijpen met een labium (een rechthoekige opening aan de voorzijde, kijk maar eens naar onze beschilderde frontpijpen) stijgen of zakken qua toonhoogte op gelijke wijze mee met de temperatuur in de kerk. Die klinken dus eigenlijk altijd goed. Echter, de zogenoemde tongwerken (daar wordt de klank voortgebracht doordat lucht een messing plaatje (de ‘tong’) laat trillen) bewegen niet mee met de temperatuur en gaan dan vals klinken ten opzichte van de labiaalpijpen. Ons orgel heeft ook een tongwerk en dat is de Oboe 8’ van het bovenklavier. Gelukkig is de temperatuur in onze kerkzaal vrij stabiel, waardoor de labiaalpijpen op dezelfde toonhoogte blijven en de Oboe daardoor netjes blijft ‘meedoen’. Het stemmen ervan is wat lastig wegens gebrek aan bewegingsruimte (of door de uitdijende organist ter plaatse), maar uiteindelijk zijn het maar 56 pijpen op een totaal van 678.
Anders is dat bij het Willis-orgel in de Hooglandse Kerk. Het orgel heeft ruim 1.000 pijpen meer dan het onze (678), maar het aantal pijpen dat moet worden gestemd is 392. Ook wisselt de temperatuur in het gebouw bijna dagelijks en dat betekent dat er gestemd moet worden. Niet met een rood potlood maar met een speciaal stemijzer. Dat stemmen doet ondergetekende samen met een ander bestuurslid van de stichting, tevens zwager. Dat laatste doet niet ter zake, behalve als hij meldt dat er voor een concert moet worden gestemd en dat dat plaatsvindt op zaterdagochtend om 07:30 uur… Dat is tamelijk slecht voor de familieverhoudingen en u begrijpt dan ook de titel wel.
Het stemmen zelf duurt zo’n anderhalf uur. Onlangs verscheen de organist(e) in kwestie direct nadat wij klaar waren en konden wij zelfgenoegzaam onze zoveelste topprestatie aanhoren. Na ongeveer drie seconden ontwaarden wij toch nog een recalcitrant pijpje. Makkie, je telt even welke toets het is en met de wetenschap dat je de tiende pijp van het gelijknamige register Oboe (weliswaar gespeld ‘Hautboy’) moet hebben klim je zelfverzekerd het orgel in. Je geeft de tiende pijp een paar tikjes en…. er gebeurt niets, terwijl de toon zou moeten veranderen. Tsja, even iets elementairs vergeten: in veel orgels staan de pijpen niet netjes naast elkaar (in tegenstelling tot een piano, alle snaren liggen netjes ‘op volgorde’) maar zijn verdeeld in een C-kant (alle pijpen C – D – E – Fis – Gis – Aïs) en een Cis-kant (alle pijpen Cis – Dis – F – G – A – B). Ik stond op de tiende aan de Cis-kant te tikken terwijl ik aan de C-kant moest zijn. Dat laatste was alsnog snel gedaan, maar dan moet je weer terug naar de tiende aan de Cis-kant. Zodra de organist(e) de bijbehorende toets indrukte klonk er iets dat minstens drie tonen afweek. Een dergelijke blunder ontstemt wel het humeur van de stemmer.
In ons orgel staan de pijpen ook in een C-kant en Cis-kant. De grootste pijpen aan de zijkanten, aflopend naar de kleinste in het midden. De Oboe 8’ dan weer niet: de grootste staan in het midden en lopen af naar de zijkanten. Kortom, wat u aan de voorzijde ziet correspondeert geheel niet met de binnenkant. Maar goed, ondanks mijn ontstemming heeft u nu toch weer iets geleerd!