Je hoort dat wel vaak, de dienstdoende organist(e) of musicus wordt aangekondigd met “Achter het orgel zit….” en dan volgt de naam. Heeft u toen u de kerkzaal binnenkwam mij wel eens achter het orgel zien zitten? Waarschijnlijk niet, aangezien er achter ons orgel helemaal geen zitplaats is. Je kan er alleen staan en dan moet je opletten dat je je hoofd niet stoot aan de onderkant van de zwelkast. Overigens wordt u ook geacht helemaal niet achter het orgel te komen om te kijken of ik er zit, dat is toch een soort verboden terrein voor alle niet-organisten…. En meestal hoort u mij wel als ik er ben…
Maar waar zit ik dan wel? Ik zit aan de voorzijde, maar zit ik dan ‘vóór’ het orgel? Als de dirigent vóór het Regenboogkoor staat, zit hij er niet aan vast. Als ik dan vóór het orgel zit, dan zit ik er ook niet aan vast. Dus het woord ‘vóór’ dekt de lading ook niet helemaal. Zit ik dan ‘op’ het orgel? Liever niet, want dan moet ik klimmen en kan dan nog steeds niet bij de toetsen. Het beste is denk ik ‘aan’ het orgel. Of nog beter, “het orgel wordt bespeeld door…..”, dan heb je geen gedoe over de plaatsbepaling.
Dat neemt niet weg dat de organist(e) zich op rare plaatsen kan bevinden. In de meeste gevallen bevindt de speeltafel (zoals dat heet) zich aan de voorkant van het orgel. Dat wil niet zeggen dat u hem / haar altijd ziet. Veel orgels bevinden zich aan de westzijde van het gebouw op een galerij. De organist(e) zit daar zeg maar hoog en droog, en is niet altijd te zien door de balustrade, zoals bijvoorbeeld bij het De Swart Van Hagerbeer-orgel in de Hooglandse Kerk of het Garrels-orgel in de Marekerk. In de Pieterskerk en de Lutherse kerk zit de organist(e) ook verstopt, alleen dit keer niet door een balustrade, maar door een ‘tweede’ orgel. Het onderste deel is eigenlijk een orgel op zichzelf, bespeelbaar van het onderste klavier, en bevindt zich pal achter de organist(e), in zijn / haar rug. Vandaar de benaming ‘Rugwerk’. Dat rugwerk onttrekt de organist(e) volledig aan het zicht. In de Lutherse Kerk bevindt het rugwerk zich trouwens zo dicht op de speeltafel dat ik sindsdien weet hoe een tosti zich moet voelen….
Toch zijn er ook orgels waar de speeltafel zich wel aan de achterzijde bevindt, zoals bijvoorbeeld het orgel in de Lodewijkskerk en het orgel in de Waalse kerk. Dat is met name lastig omdat je dan geen contact hebt met de mensen op de kerkvloer. Men hoort de gemeente van je af zingen en het orgel zelf staat voor je neus. Ook kan je niet makkelijk inspelen op een communie die uitloopt of iets dergelijks.
Tegenwoordig wordt een en ander opgelost met een camera en beeldscherm, om toch een soort contact te krijgen. Ik heb zelf ooit in de Oude Kerk te Oosterbeek een vocaal ensemble begeleid, waarbij ik ook achter het orgel zat. Het ensemble stond op 20 meter afstand in het koor, en was door mij totaal niet te horen. Er stonden twee monitoren, maar zonder geluid had ik daar niks aan. Ik moest afgaan op de signalen van de dirigente. Ik hoorde pas achteraf dat het kennelijk een mooie uitvoering was geweest. Geen idee, ik heb er niks van meegekregen. Behalve een boekenbon dan.
Orgel Lokhorstkerk
Dan is er nog een tussenvorm, de zijkantbespeling. Dat is bijvoorbeeld het geval in de Lokhorstkerk. Dat heeft één groot voordeel en één groot nadeel. Het voordeel is dat je vrij zicht hebt op / in de kerkruimte, zeker als het orgel zich op een galerij bevindt. Je hebt dan (zoals ik in de Regenboog) geen spiegel nodig om alles te kunnen volgen. Het nadeel openbaart zich als je muziek speelt waarvan de partituur al jaren in gebruik is. Door het vele omslaan tijdens het spelen gaan (sommige) pagina’s steeds losser zitten. Ik weet uit eigen ervaring dat het niet handig is zodanig enthousiast om te slaan dat de pagina definitief los komt en begint aan een duikvlucht naar beneden. Dat was tijdens een uitvoering met een koor, en dan is het doorspelen zonder die ene bladzijde wel spannend. Uiteraard had ik toen al zoveel ervaring en routine dat niemand dat gehoord heeft… (er wordt bedoeld dat met enig geluk en een eigen arrangement we die ene bladzijde hebben overleefd, red.)
Mocht u overigens benieuwd zijn naar al die speeltafels en de genoemde orgels? U kunt foto’s vinden op www.orgelsite.nl (dan Nederland en letter ‘L’ aanklikken).
Frank Resseler